Από τη δημιουργική ασάφεια στην υπέρβαση

Στη σφαίρα της πολιτικής, η δημιουργικότητα ήταν μέχρι πρόσφατα εκτός του νοητού ορίζοντα. Είχαμε μείνει στο – πραξικοπηματικό – δόγμα του σοκ, ως μόνος νεωτερισμός της πολιτικής...

Κατά τα άλλα, η λογική των αποφάσεων (μικρών η μεγάλων) ήταν κυρίαρχη τόσο στην πολιτική όσο και στην οικονομία. Σύμφωνα μ'εκείνη τη λογική, η συλλογική δράση συνοψίζεται στην λήψη των αποφάσεων και η δράση της ηγεσίας στο ρόλο του “αποφασιστή” (decision maker). Θεμελιωμένη από το νομπελίστα οικονομολόγο Herbert Simon, η θεωρία αυτή συνίσταται σε μια μοντελοποίηση της διαδικασίας επιλογής στο πλαίσιο ενός “πεπερασμένου ορθολογισμού” (bounded rationality). Μια λύση σ'ενα πρόβλημα προκύπτει έτσι μέσω από μια βέλτιστη επιλογή (“choice”) μεταξύ των υπαρχόντων (“options”). Αυτή η λογική, ωστόσο, θεωρεί δεδομένο τόσο τον ορισμό του προβλήματος που μέλει να επιλυθεί, όσο και την ύπαρξη μιας λύσης ανάμεσα στις επιλογές που διατίθενται. Η λογική των αποφάσεων βρίσκει έτσι τα όριά της στις καταστάσεις όπου οι υπάρχουσες επιλογές είναι ανεπαρκείς ή/και το πρόβλημα μένει ακόμα να οριστεί.

Η έννοια της “δημιουργικής ασάφειας”, από την άλλη, έγκειται στο “θόλωμα” τόσο του προβλήματος όσο και της λύσης. Ανοίγεται έτσι ένα πεδίο διερεύνησης εναλλακτικών, ένα πεδίο δημιουργικότητας. Πρόκειται για ένα ήπιο τρόπο άρνησης της απόφασης με βάση δεδομένες επιλογές, που δίνει ένα χώρο για την επεξεργασία εναλλακτικών, χωρίς να υπάρξει ρήξη μεταξύ των συμμετεχόντων. Η διαφύλαξη της συλλογικότητας είναι εξάλλου ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των μεθόδων δημιουργικότητας.

Ωστόσο, η δημιουργικότητα οδηγεί βασικά στην προβολή προϋπαρχόντων επιθυμιών. Στο βαθμό που “αδιανόητες” μέχρι πρότινος εναλλακτικές δε συγκροτηθούν και δεν επιβληθούν, η δημιουργική ασάφεια είναι καταδικασμένη στη διολίσθηση στη λογική της επιλογής μεταξύ των γνωστών λύσεων.

Εξάλλου, η αποτελεσματικότητα των μεθόδων δημιουργικότητας έχει αμφισβητηθεί από μεγάλο αριθμό ερευνών. Στο βαθμό που η πρόκληση είναι η πρόταση μιας πρωτότυπης εναλλακτικής, αυτό επιτυγχάνεται σε λιγότερο από 10% των περιπτώσεων. Πρωτότυπη εναλλακτική είναι αυτή που προκύπτει από μια διπλή άρνηση, όπως πχ. “ούτε μνημόνιο, ούτε έξοδος από το ευρώ”. Το λάθος των λογικών της δημιουργικότητας είναι η θεώρηση ότι μια εναλλακτική μπορεί να δημιουργηθεί με τρόπο διαισθητικό – πχ. ο καθένας πετάει κι από μια ιδέα, στο τέλος βρίσκεται κάποια καλή. Στην πραγματικότητα, η εναλλακτική μπορεί να προκύψει μόνο μέσα από την παραγωγή αυτού που πριν ήταν αδιανόητο και την επιβολή του.

Όμως, όρος για την παραγωγή μιας τομής στο επίπεδο των ιδεών, είναι η διερεύνηση των εναλλακτικών να συνοδεύεται με την ταυτόχρονη παραγωγή νέων γνώσεων και τη χρήση τους για την περαιτέρω διερεύνηση “αδιανόητων” εναλλακτικών. Η απόφαση μπορεί να προκύψει στο τέλος της ανοιχτής αυτής διαδικασίας, ως μια επιβολή μιας εκ των νέων επιλογών που έχουν γεννηθεί.

Τι μπορεί να σημαίνουν όλα τα παραπάνω για την τρέχουσα διαπραγμάτευση με τους δανειστές; Το πρώτο στοιχείο είναι ότι μια λύση δεν μπορεί να προκύψει “φυσιολογικά”. Από τη στιγμή που έχουμε ξεκινήσει από μια διπλή άρνηση (ούτε μνημόνιο, ούτε έξοδος), οποιαδήποτε λύση θα είναι της τάξης του αδιανόητου (έντιμος συμβιβασμός ή άλλο...). Παράλληλα, όταν με το καλό έχει βρεθεί μια λύση, θα έχει παραχθεί και μια πρωτοποριακή γνώση στη διαδικασία του σχεδιασμού, που θα έχει εξάλλου επιτρέψει τη γέννησή της (από την ελληνική ή από άλλη πλευρά). Στο μεταξύ όμως, μια σειρά ενδιάμεσες καταστάσεις είναι πιθανές, όπως η συνέχιση της ασάφεια μέχρι να υπάρξει δημιουργία ή, κάτι που όλοι μάλλον το απεύχονται, μια παλινδρόμηση σε προηγούμενες (μη) λύσεις.

Από τον κοινωνικό συμβιβασμό στη συνεργασία για την ανάπτυξη

Από την εκλογή της νέας κυβέρνησης μέχρι σήμερα, ζούμε την ανάδυση μιας νέας εποχής. Ο βηματισμός κόντρα στο ρεύμα των ευρωπαϊκών θεσμών, που σημαδεύει αυτή την περίοδο, θα πρέπει να θεωρηθεί ο κανόνας της εποχής καθαυτής, κι όχι μια παρένθεση που θα λήξει με μια σύντομη διαπραγμάτευση. Ομως ο χρόνος είναι σχετικός και η διάρκειά του δεν εξαρτάται από κάποιο ρολόι, αλλά από μια σειρά προχωρήματα που απαιτούνται για το πέρασμα από μια εποχή στην επόμενη. Μεταξύ των προϋποθέσεων της μετάβασης είναι και η ανάγκη ενός κοινωνικού συμβολαίου «νέου τύπου».

Μέχρι και πριν από τα μνημόνια, η κυρίαρχη έννοια του κοινωνικού συμβολαίου ήταν αυτή του συμβιβασμού μεταξύ των κοινωνικών εταίρων. Από τη μία η εργοδοσία, από την άλλη τα συνδικάτα και κάπου ανάμεσα οι υπόλοιποι, το μοίρασμα των κερδών μιας –έωλης, απ’ ό,τι αποδείχτηκε– ανάπτυξης ήταν θέμα κοινωνικού διαλόγου, απεργιών, συμβιβασμών, εν ολίγοις ισορροπίας ισχύος.

Ανεξάρτητα από τα επιμέρους επεισόδια αυτού του είδους του κοινωνικού συμβιβασμού –ή της ταξικής πάλης, αν προτιμάτε– και το πώς ο καθένας μας τοποθετήθηκε στην κάθε συγκυρία, δεν έχουμε παρά να αναγνωρίσουμε την ανεπάρκεια των θεσμών που εκφράζουν τους κοινωνικούς εταίρους, τόσο δομική όσο και προγραμματική, στο να εμποδίσουν την καταστροφική πορεία των μνημονίων. Το γεγονός της ραγδαίας ανόδου στην πολιτική εξουσία του ΣΥΡΙΖΑ χωρίς μια ταυτόχρονη ανασυγκρότηση των θεσμών αυτών είναι μια απόδειξη της αναντιστοιχίας μεταξύ κοινωνικών διαθέσεων και κοινωνικών δομών.

Διαβάστε το άρθρο στην Εφημερίδα των Συντακτών.